Çalışan sayısına göre işverenin ek yükümlülükleri

​​​​Senem Doğanoğlu

​03.02.2025

İş ilişkisinde hem işverenin hem çalışanların borç ve yükümlülükleri bulunmaktadır. İşverenin borçları genel olarak, ücret ödeme, işçiyi gözetme ve eşit işlem yapma borçlarıdır. İşverenin yükümlülükleri kapsamında özel önem arz eden iş sağlığı ve güvenliği ise, özel kanun ve yönetmeliklerde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.

A. İşverenin Genel Yükümlükleri

Çalışanların temel haklarını ilgilendiren sosyal güvenliğin sağlanması devlete anayasal bir görev olarak verilmiştir. Anayasa'nın 2. maddesinde yer alan sosyal devlet ilkesi, devletin yerine getirmesi gereken bir pozitif yükümlülüktür. Yine Anayasa'nın “Sosyal güvenlik hakkı" başlıklı 60. maddesi gereği, herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir ve devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alıp, teşkilatı kurmalıdır.

İşverenin, iş sağlığı ve güvenliği kapsamında belirlenen yükümlülüklerinin tespiti için, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu'nun (“İSGK") 4. maddesi yol göstericidir. İşveren, çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlü olup, genel olarak aşağıda sayılan hususları sağlamalıdır:

1. Mesleki riskleri önlenmek, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbiri almak, organizasyonu yapmak, gerekli araç ve gereçleri sağlamak, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirmek ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapmak.
2. İş yerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izlemek, denetlemek ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlamak.
3. Risk değerlendirmesi yapmak veya yaptırmak.
4. Çalışana görev verirken, çalışanın sağlık ve güvenlik yönünden işe uygunluğunu göz önüne almak.
5. Yeterli bilgi ve talimat verilenler dışındaki çalışanların hayati ve özel tehlike bulunan yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri almak.
   
   

Yukarıda sayılan genel yükümlülüklerin yanı sıra, elliden az çalışanı olan ve az tehlikeli sınıfta yer alan iş yerleri için iş güvenliği uzmanı ve iş yeri hekimi bulundurma zorunluluğu düzenlemesi, 01.01.2025 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiştir (İSGK'nın “İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri" başlıklı 6/1-a maddesi). İşveren, çalışanları arasında belirlenen niteliklere sahip personel bulunmaması hâlinde, bu hizmetin tamamını veya bir kısmını ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden veya ÇASMER'lerden (Çalışan Sağlığı Merkezi) hizmet alarak yerine getirebilir.

Yukarıda sayılan genel yükümlülüklerin yanı sıra, bir iş yerinde bulunan çalışanların sayısına göre ek yükümlülükler söz konusu olmaktadır. Zira çalışan sayısı artıkça, sağlık ve güvenlik açısından bazı ek riskler ve tehlikeler oluşmaktadır.

B. İş Yeri ve Çalışan Kavramı

İşçi sayısına göre ek yükümlülüklerin belirlenmesi için öncelikle iş yerinden sayılan yerlerin tespiti gerekmektedir. Bir iş yeri genel olarak, işveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile işçilerin birlikte örgütlendiği birimdir. İş Kanunu (“İşK") m. 2/2 uyarınca, işverenin iş yerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (iş yerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve meslekî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da iş yerinden sayılır.

Çalışan kavramı ise, kendine özel kanunlarındaki statülerine bakılmaksızın kamu veya özel iş yerlerinde istihdam edilen gerçek kişileri ifade etmektedir. İşK'da bundan farklı olarak “işçi" kavramı yer almaktadır, zira memurlar için özel düzenlemeler söz konusudur. Dolayısıyla iş sağlığı ve güvenliği kapsamında memur ve işçi ayrımı yapılmamaktadır. Nihayetinde, İSGK madde 2/1 uyarınca İSGK, kamu ve özel sektöre ait bütün işlere ve iş yerlerine, bu iş yerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine, çırak ve stajyerler de dâhil olmak üzere tüm çalışanlarına faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır.

C. Çalışan Sayısına Göre Ek Yükümlülükler

Bir iş yerinde, tehlike sınıfına^[1] da bağlı olarak, çalışan sayısının 20, 30, 50, 100 ve 150'nin üzerinde olması halinde, işveren açısından çeşitli ek yükümlülükler söz konusu olmaktadır.

1. 20 ve Üzerinde Çalışanın Bulunduğu İş Yerleri

20 veya daha fazla çalışanın bulunduğu iş yerlerinde, işveren için aşağıda sayılan ek yükümlülükler söz konusu olacaktır.

1.1 Toplu İşçi Çıkarma kapsamında Bildirme Yükümlülüğü

İşK m. 29 uyarınca, 20 ile 100 işçi arasında bulunan iş yerlerinde, en az 10 işçinin çıkarılması toplu işçi çıkarma olarak nitelendirilmektedir. Buna bağlı olarak kanunda işverenin, toplu işçi çıkarmak istemesi halinde, bunu en az otuz gün önceden bir yazı ile, iş yeri sendika temsilcilerine, ilgili bölge müdürlüğüne ve Türkiye İş Kurumuna bildirmekle yükümlüdür.

1.2 Çalışan Temsilcisi Seçme Yükümlülüğü

İSGK m. 20 gereğince işveren, iş yerinin değişik bölümlerindeki riskler ve çalışan sayılarını göz önünde bulundurarak dengeli dağılıma özen göstermek kaydıyla, çalışanlar arasında yapılacak seçim veya seçimle belirlenemediği durumda atama yoluyla, kanunda belirtilen sayılarda çalışan temsilcisini görevlendirmelidir. 2-50 arası çalışanın istihdam ettiği iş yerlerinde bu sayı 1 olarak belirlenmiştir.

Çalışan temsilcisinin nitelikleri, seçimi veya atanmasına ilişkin usul ve esaslar aşağıdaki gibidir:

• Çalışan temsilcisi, işyerinde yetkili sendika bulunmaması halinde çalışanlar arasından seçimle belirlenir
• Çalışan temsilcisinin seçimle belirlenmesi durumunda çalışan temsilcisi aday başvurularının yapılması için yedi günden az olmamak üzere süre tanınarak işveren tarafından iş yerinde ilân edilir.
• Seçimlerin yapılmasına ilişkin iş ve işlemler için gerekli şartlar sağlanır ve yeterli sayıda personel işveren tarafından görevlendirilir.
• Aday sayısı iş yerinde zorunlu çalışan temsilcisi sayısının üç katından fazla olamaz.
• Bir çalışanın çalışan temsilcisi olabilmesi için, iş yerinin tam süreli daimî çalışanı olması gerekir, en az 3 yıllık iş deneyiminin bulunması gerekir ve en az ortaokul düzeyinde öğrenim görmüş olması gerekir.
• Seçim, işyerindeki çalışanların en az yarıdan bir fazlasının katılacağı bir oylamayla yapılır.
• Çalışan temsilcisinin seçilmesi veya atanması ile ilgili gerekli tüm iş ve işlemler işveren tarafından yerine getirilir.
• İşveren, seçim veya atama yoluyla görevlendirilen çalışan temsilcilerini iş yerinde ilân eder.
• Çalışan temsilci veya temsilcilerinin seçimi sonucunda, yapılan seçimi hangi adayın ne kadar oyla kazandığı ile ilgili bir tutanak düzenlenir. Tutanağın işveren veya vekili ve seçimde görevlendirilen çalışanlar tarafından imzalanması zorunludur. Tutanaklar ile oylamaya katılanların imzalı listesi bir sonraki seçime kadar işyerinde saklanır. Seçim 5 yıl geçerlidir.
  

Çalışan temsilcisinin yetki, yükümlülüğü ve eğitimi:​

İş Sağlığı ve Güvenliği ile İlgili Çalışan Temsilcisinin Nitelikleri ve Seçilme Usul ve Esaslarına İlişkin Tebliğ uyarınca, çalışan temsilcisi, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalara katılma, çalışmaları izleme, tehlike kaynağının yok edilmesi veya tehlikeden kaynaklanan riskin azaltılması (risk değerlendirme çalışmalarına katılım dahil) için tedbir alınmasını isteme, tekliflerde bulunma ve benzeri konularda çalışanları temsil etmeye yetkilidir.  Çalışan temsilcisi, iş yerindeki tüm iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalarda, çalışanların görüşlerini alır ve işbu fikirleri iş sağlığı ve güvenliği uzmanı ile paylaşır.

Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik uyarınca, çalışan temsilcilerine, görevlendirilecekleri konularla ilgili eğitim verilir. Eğitimlerini verebilecek kişi ve kurumlar arasında ise, işyerinde sağlık ve güvenlik hizmetini yürüten iş güvenliği uzmanları ile işyeri hekimleri yer almaktadır.

2. 30 ve Üzerinde Çalışanın Bulunduğu İş Yerleri

30 veya daha fazla çalışanın bulunduğu iş yerleri için, işverenin ek yükümlülükleri aşağıdaki gibidir:

2.1 Toplu İşçi Çıkarma kapsamında Bildirme Yükümlülüğü

Yukarıda belirtilen hususlar burada da geçerlidir.

2.2 Çalışan Temsilcisi Seçme Yükümlülüğü

2 ile 50 arası çalışanın istihdam ettiği iş yerlerinde, yukarıda da belirtildiği üzere 1 çalışan temsilcisi bulundurmak zorunludur. Ayrıntılar, yukarıda açıklanmıştır.

2.3 İş Güvencesi Hükümlerinden Yararlanma

İş sözleşmesinin devamını güvence altına almak anlamında gelen ve çalışan açısından iş hukukunun en önemli güvencelerinden birini teşkil eden iş güvencesinden yararlanma hakkı, çalışan sayısına bağlıdır. Bir çalışanın işbu güvenceden yararlanma koşullarından biri, bir iş yerinde en az 30 çalışanın bulunmasıdır. İş güvencesi, İşK m. 18'de düzenlenmiştir. Kanun maddesinde, bu kapsamda feshin geçerli sebebe dayanması zorunluluğu yer almaktadır. Buna göre en az 6 aylık kıdemi olan işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesini fesheden işveren, işçinin yeterliliğinden veya davranışlarından ya da işletmenin, iş yerinin veya işin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorundadır.

İş güvencesinden yararlanmak için gerekli olan 30 işçinin hesabında aynı işverenin sahibi olduğu aynı işkolundaki tüm iş yerlerindeki işçi sayılarının dikkate alınması, işçilerinin 6 aylık kıdeminin hesabında da aynı işverenin tüm iş yerlerinde geçen sürelerinin dikkate alınması gerekmektedir.

3. 50 ve Üzerinde Çalışanın Bulunduğu İş Yerleri

50 ve üzerinde çalışanın bulunduğu iş yerlerinde, aşağıda belirten ek yükümlülükler işveren tarafından dikkate alınmalıdır.

3.1 Toplu İşçi Çıkarma kapsamında Bildirme Yükümlülüğü

Yukarıda belirtilen hususlar burada da geçerlidir.

3.2 Çalışan Temsilcisi Seçme Yükümlülüğü

50 ile 100 arası çalışanın istihdam ettiği iş yerlerinde bu sayı, 2 çalışan temsilcisi seçilmelidir. Ayrıntılar, yukarıda izah edilmiştir.

3.3 İş Güvencesi Hükümlerinden Yararlanma

Yukarıda, ilgili bölümde açıklananlar, burada da geçerlidir.

3.4 Engelli ve Eski Hükümlü İşçi İstihdam Yükümlülüğü

50 ve üzerinde çalışanın bulunduğu özel sektör iş  yerlerinde, İşK m. 30 gereğince işverenler, %3 engelli, kamu iş yerlerinde ise %4 engelli ve %2 eski hükümlü işçiyi veya 1111 sayılı Askerlik Kanunu veya 1076 sayılı Yedek Subaylar ve Yedek Askeri Memurlar Kanunu kapsamına giren ve askerlik hizmetini yaparken 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununun 21. maddesinde sayılan terör olaylarının sebep ve tesiri sonucu malul sayılmayacak şekilde yaralananları meslek, beden ve ruhi durumlarına uygun işlerde çalıştırmakla yükümlüdürler. Kanunda ayrıca, aynı il sınırları içinde birden fazla iş yeri bulunan işverenin bu kapsamda çalıştırmakla yükümlü olduğu işçi sayısının, toplam işçi sayısına göre hesaplanacağı belirtilmiştir.

3.5 İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu Oluşturma Yükümlülüğü

Bir iş yerinde 50 veya daha fazla çalışanın bulunması ve altı aydan daha fazla süren sürekli işlerin yapılması halinde, iş sağlığı ve güvenliği kurulu (“Kurul") oluşturma yükümlülüğü söz konusudur (İSGK m. 22). İşverene bağlı, fabrika, müessese, işletme veya işletmeler grubu gibi birden çok iş yeri bulunduğu hallerde, toplam çalışan sayısı belirleyici olmayacaktır. Bu durumda her bir iş yerindeki çalışan sayısı ayrı ayrı değerlendirilmesi gerekmektedir.

Kanun hükmünde asıl işveren-alt işveren ilişkinde Kurul oluşturma koşulları da düzenlenmiştir. Buna göre, Kurul oluşturması gerekmeyen asıl işveren ve alt işverenin (her birinin sayısı ayrı ayrı 50'yi geçmiyorsa) toplam çalışan sayısı 50'den fazla ise, koordinasyonu asıl işverence yapılmak kaydıyla, asıl işveren ve alt işveren tarafından birlikte bir kurul oluşturulması gerekmektedir. Asıl işveren veya alt işverenin tek başına Kurul oluşturulması da söz konusu olabilmektedir, zira hangisinin çalışan sayısı ellinin üzerinde ise, bu işveren Kurul oluşturmakla yükümlüdür. Bu durumunda asıl işveren, faaliyetlerin yürütülmesi ve kararların uygulanması konusunda iş birliği ve koordinasyon sağlamalıdır.

3.6 VERBİS'e Kayıt Yükümlülüğü

6698 sayılı Kişisel Koruma Kanunu'nun 16. maddesinde Veri Sorumluları Siciline (VERBİS) kayıt zorunluluğu düzenlenmiştir. Buna göre, kural olarak kişisel veri işleyen tüm gerçek ve tüzel kişiler, VERBİS'e kaydolmak zorundadırlar. Aynı maddede, işbu kayıt zorunluluğuna Kurul'un (“Kurul") belirleyeceği istisnalar getirilebileceği düzenlenmiştir. Veri Sorumluları Sicili Hakkında Yönetmeliği'nin “İstisna Kriterleri" başlıklı 16/ğ maddesi uyarınca, Kurul'a başkaca kriterlerin yanı sıra, veri sorumlusunun yıllık çalışan sayısı veya yıllık mali bilanço toplam bilgisi kriterlerine göre istisna getirme yetkisi verilmiştir.

Kurul, bu çerçevede yıllık çalışan sayısı 50'den çok veya yıllık mali bilanço toplamı 100 milyon TL'den çok olan gerçek ve tüzel kişilerin VERBİS'e kaydolmak zorunda olduklarına karar vermiştir. Dolayısıyla 50'nin üzerinde yıllık çalışan sayısı olan tüzel kişiler VERBİS'e kaydolmak zorundadır. Çalışan sayısı 50'den az ise ve yıllık mali bilanço toplamı da 100 milyon TL'yi geçmiyorsa, VERBİS'e kayıt zorunluluğu bulunmamaktadır. Bu kapsamda parasal rakamların her yıl güncellendiği dikkate alınmalıdır.

4. 100 ve Üzeri Çalışanın Bulunduğu İş Yerleri​

Yukarıda, 20 ile 100 arasında çalışan iş yerleri için sayılan tüm ek yükümlülükler, burada da geçelidir. İşbu yükümlülükler özetle:

• Toplu İşçi Çıkarma kapsamında Bildirme Yükümlülüğü
• Çalışan Temsilcisi Seçme Yükümlülüğü (100 ile 500 arasında çalışanın bulunduğu iş yerlerinde, 3 çalışan temsilcisi görevlendirilmelidir.)
• İş Güvencesi Hükümlerinden Yararlanma
• Engelli ve Eski Hükümlü İşçi İstihdam Yükümlülüğü
• İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu Oluşturma Yükümlülüğü
• VERBİS'e Kayıt Yükümlülüğü 

100 ve üzerinde çalışanın bulunduğu iş yerlerinde ayrıca, aşağıdaki ek yükümlülükler söz konusudur:


4.1 İzin Kurulu Kurma Yükümlülüğü

Yıllık Ücretli İzin Yönetmeliği m. 15 gereğince işveren, işçi sayısı 100'den fazla olan iş yerlerinde işveren veya işveren vekilini temsilen 1, işçileri temsilen 2 kişi olmak üzere toplam 3 kişiden oluşan bir izin kurulu kurmakla yükümlüdür. İşbu kurulun görevleri, işçilere ilişkin yıllık izin programları hazırlamak ve işçilerin yıllık ücretli izinlerini kullanabilmelerini sağlamaktır. İzin kurulunun başkanı dışında kalan işçi üyeleri ve yedekleri, iş yerinde olması halinde, iş yeri sendika temsilcileri tarafından seçilmelidir.
 

4.2 Toplu İşçi Çıkarma kapsamında Bildirme Yükümlülüğü 

İşK m. 29 uyarınca en az 101 ile 300 işçi arasında çalışanın bulunduğu iş yerlerinde, en az %10 oranında işçinin çıkarılması halinde toplu işçi çıkarmadan bahsedilmesi gerekmektedir. Buna bağlı olarak işveren, toplu işçi çıkarmak istemesi halinde, bunu en az 30 gün önceden bir yazı ile, iş yeri sendika temsilcilerine, ilgili bölge müdürlüğüne ve Türkiye İş Kurumuna bildirmekle yükümlüdür. 

5. 100 ve Üzeri Kadın İşçinin Bulunduğu İş Yerleri 

100 ve daha fazla kadın işçi çalıştıran işverenlerin Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik kapsamında ek bir yükümlülüğü bulunmaktadır. Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına dair Yönetmeliği m. 13'e göre yaşlarına ve medeni hallerine bakılmaksızın 100-150 kadın çalışanı olan iş yerlerinde, emziren çalışanların çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve iş yerine en çok 250 metre uzaklıkta bir emzirme odasının kurulması zorunludur. 

6. 150 ve Üzeri Kadın Çalışanın Bulunduğu İş Yerleri 

Yukarıda sayılan ek yükümlülüklerin yanı sıra, 150 ve üzerinde çalışan bulunan iş yerlerinde, işveren için kreş açma yükümlülüğü söz konusudur. Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik m. 13 gereğince yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun, 150'den çok kadın çalışanı olan iş yerlerinde, 0-6 yaşındaki çocukların bırakılması, bakımı ve emziren çalışanların çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve iş yerine yakın bir yurdun kurulması zorunludur. Yurt, iş yerine 250 metreden daha uzaksa işveren ayrıca taşıt sağlamakla yükümlüdür. 

7. Güvenlik Raporu veya Büyük Kaza Önleme Politika Belgesi

Güvenlik raporu veya büyük kaza önleme politika belgesi başlıklı İSGK m. 29'e göre, büyük endüstriyel kaza oluşabilecek iş yerleri için, işletmeye başlanmadan önce, iş yerlerinin büyüklüğüne göre büyük kaza önleme politika belgesi veya güvenlik raporu işveren tarafından hazırlanır. Bu kapsamda yükümlülüğü bulunan işveren, ancak hazırladığı güvenlik raporlarının içerik ve yeterlilikleri Bakanlıkça incelenmesini müteakip iş yerlerini işletmeye açabilmektedir.
 

D. İdari Para Cezaları 

İş sağlığı ve güvenliği mevzuatının ihlali durumunda uygulanacak idari para cezaları, İSGK'nın 26.

maddesinde ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nın her yıl web sitesinde yayınladığı tabloda yer almaktadır. İşbu miktarlar 2025 yılı için 7.156,00 TL ile 265.989,00 TL arasında olup, ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.

[1] İş yeri tehlike sınıflarının listesini içeren İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNE İLİŞKİN İŞYERİ TEHLİKE SINIFLARI TEBLİĞİ ​